O‘zbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Yoshlarga oid davlat siyosati – amalda

Mamlakatimizning eng bebaho strategik resursi – bu yoshlar. Bugun barcha jabhada kechayotgan o‘zgarishlar, islohotlardan kutilayotgan natijalar, taqdirimiz, kelajagimi, so‘zsiz, ularning qo‘lida. Binobarin, yoshlarga oid davlat siyosati Yangi O‘zbekistonda mazmun-mohiyati va qamrovi jihatidan butunlay yangi bosqichga chiqayotgani bejiz emas.

Joriy yilning 22-yanvar kuni davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev oliy ta’lim, ilm-fan va texnologiyalar sohasidagi ustuvor vazifalar ijrosi hamda istiqbolli loyihalar taqdimoti bilan yaqindan tanishdi. Ta’kidlanganidek, mamlakatimiz taraqqiyotining tayanchi sifatida bu soha rivojiga katta e’tibor qaratilmoqda. Yangi oliygohlar ochilib, qamrov ancha kengaydi. Ta’lim jarayonlari sifat jihatidan yaxshilanmoqda. Oliy o‘quv yurtlarida ilmiy salohiyat 41 foizdan 45 foizga oshgani ham diqqatga molik. Shu singari zalvorli yutuqlar barobarida sohada aksariyat ilmiy tadqiqotlar sanoat va ishlab chiqarishdagi zamonaviy tendensiyalarni qamrab olmayotganini ham inkor qilolmaymiz.

Demak, hali oldinda qilinadigan ishlar ko‘p. Zamonaviy mehnat bozoriga raqobatdosh kadrlarni yetkazib berish, mamlakatning ilmiy darajasini yuksak pog‘onaga chiqarish har qachongidan dolzarb bo‘lib turibdi.

Texnologik inqilob

Hozirda mamlakatimizda ilg‘or muhandislik maktablari va texnoparklar institutsional tashkil etilmoqda. Bu muassasalar yoshlarga nafaqat zamonaviy bilim va kasbiy ko‘nikmalar berish, balki ularning yaratuvchanlik va innovatsion fikrlash qobiliyatini rivojlantirmoqda. Muhandislik sohasida kadrlar tayyorlashni jadallashtirish maqsadida respublikamizda 2024-yilda  8 ta oliygohda Ilg‘or muhandislar maktablari faoliyatini boshlagan bo‘lsa, joriy yilda sanoat ekologiyasi, arxitektura-qurilish, energetika muhandisligi va raqamli sanoat, avtomobilsozlik sanoati yo‘nalishlarida yana 14 ta ana shunday maktablar tashkil etiladi. Bundan tashqari xorijiy oliygohlar filiallarida kimyo muhandisligi va mashinasozligi, sun’iy intellekt hamda metallurgiya va konchilik ishi yo‘nalishida 3 ta muhandislik maktabi ochilishi kutilyapti.

Ilg‘or muhandislik maktablarida  energetika, biotibbiyot, ekologik, transport, axborot texnologiyalari, qurilish va arxitektura muhandisligi kabi ko‘plab sohalarda yetuk mutaxassislar tayyorlanadi. Maqsad talabalarga zamonaviy muammolarni yechish uchun innovatsion yondashuvlardan foydalanish ko‘nikmalarini singdirishdan iborat. Masalan, talabalar qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan samarali foydalanish, ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirish, sun’iy intellekt orqali inson hayotini yengillashtiradigan dasturlarni yaratish yoki transport tizimlarini avtomatlashtirish kabi zamonaviy masalalar yechimida bevosita  ishtirok etadilar.

Bundan tashqari,ilg‘or muhandislik maktablari talabalarga tadqiqotlar o‘tkazish, startaplar yaratish, yangi uskunalar va qurilmalarni ixtiro qilish imkoniyatlari taqdim etadi. Bunday yondashuv innovatsiyalar asosida milliy iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun zamin yaratadi.

Darhaqiqat, oliy ta’limdagi amaliy jarayonlar jahon fan va texnologiyalari bilan uyg‘unlashib bormoqda. Xorijiy universitetlar, tadqiqot markazlari va sanoat korxonalari bilan muvaffaqiyatli hamkorlik orqali milliy ta’lim tizimiga samarador xalqaro tajribalar izchil joriy etilmoqda. Bu esa nafaqat milliy, balki global miqyosda ham talab yuqori bo‘lgan salohiyatli mutaxassislarni tayyorlash sa’y-harakatlarining amaliy tasdig‘idir.

Jamiyat manfaatlariga uyg‘un holda

Yangi O‘zbekiston taraqqiyotida ta’lim, fan va texnologiyalar sohasidagi islohotlar mamlakat kelajagi uchun intellektual rivojlangan va innovatsion iqtidorga ega mutaxassislar avlodini tarbiyalashga qaratilgan. Bu borada tizimli ishlar ro‘yobga chiqarilmoqda. Biroq, o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, texnika, qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va geologiya yo‘nalishlarida ilmiy-tadqiqot ishlariga ehtiyoj sezilarli darajada ortgan. Shu munosabat bilan 2025-yildan boshlab mazkur yo‘nalishlarda doktorantura kvotalari oshirilishi rejalashtirildi. 

Tadqiqotlarni rag‘batlantirish maqsadida joriy yilda muhandislik yo‘nalishidagi ilmiy izlanishlarga 56 milliard so‘m, atrof-muhitni muhofaza qilish va "yashil" iqtisodiyot loyihalari uchun esa 93 milliard so‘m ajratiladi. Bu esa nafaqat ilmiy-tadqiqot ishlarining sifatini, balki ularni iqtisodiyotning turli sohalariga amaliy tatbiq etish ko‘lamini ham yuksaltiradi.  Qolaversa, oliy ta’lim muassasalarida bitiruv malakaviy ishlari va magistrlik dissertatsiyalarini hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish uchun yo‘naltirishga alohida e’tibor berilayotgani yosh olimlarimizning ilmiy faoliyatini jamiyat manfaatlari yo‘lida uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi.

Ilmiy kengashlar faoliyatini takomillashtirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib, bu bo‘yicha ham zamon talablari asosida chora-tadbirlar ko‘rilyapti. Hozirda 313 ta ilmiy kengashning faoliyati chuqur tahlil qilinmoqda va ularning samaradorligini oshirish, innovatsion yondashuvlarni joriy etish bo‘yicha aniq rejalar ishlab chiqilmoqda. Ayniqsa, muhandislik yo‘nalishidagi ilmiy kengashlarning faoliyatini kuchaytirishga keng urg‘u berilayotganini ham qayd etib o‘tish o‘rinli.

Tarixiy burilishlar yo‘li

Mamlakatimiz ulkan industrial sanoat xabiga aylanib bormoqda. Hududlarga yo‘naltirilayotgan salmoqli investitsiyalar saldosi fikrimiz isboti. Nazar solib qarasangiz, oliy ta’lim sohasida o‘tgan davr va bugungi kun orasidagi farqni yaqqol ko‘rasiz.

Tan olish kerak, mustaqillikning ilk yillarida O‘zbekiston ta’lim tizimi ko‘plab muammolarga duch keldi. Jumladan, oliy ta’lim qamrovining pastligi, o‘qitishning eskicha yondashuvlarga asoslangani, infratuzilmaning zamonaviy talablarga javob bermasligi va iqtisodiy cheklovlar soha ravnaqiga to‘sqinlik qildi. Ta’lim tizimidagi muammolar yoshlarning imkoniyatlarini cheklash bilan bir qatorda, mamlakatning umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Ilgari oliygohga bitta o‘rin uchun o‘n nafardan ortiq abituriyent da’vogarlik qilgan bo‘lsa, hozir universitetlar soni uch barobarga ko‘paygani tufayli oliy ta’limga kirish imkoniyati  oshdi.

Yosh olimlar va talabalarimizning muvaffaqiyatlari ham ilhom bag‘ishlaydi. Bugungi kunda 1,5 mingdan ortiq yigit-qizlariimz yetakchi xalqaro universitetlarda tahsil olishmoqda. Agar davlat 25-yil davomida 800 nafar yoshni xorijga o‘qishga yuborgan bo‘lsa, oxirgi 7-yilda «El-yurt umidi» jamg‘armasi orqali 2,3 ming nafar yoshlarimiz chet elda tahsil oldilar. Ilmiy darajaga ega yosh olimlar soni 4 ming nafardan oshdi.
IELTS imtihonidan yuqori ball olganlar soni besh baravarga ko‘paydi.

Ha, Yangi O‘zbekiston davrida oliy ta’limni modernizatsiya qilish, xalqaro standartlarga moslashtirish va yoshlar uchun ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirishga qaratilgan islohotlar o‘zining munosib samarasini ko‘rsatmoqda. 2019-yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi universitetlarni xalqaro miqyosda tan olingan reytinglarga kiritish, davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish sur’atini jadallashtiryapti.  Mazkur strategik hujjat asosida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida “Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti” milliy tadqiqot universiteti va O‘zbekiston milliy universiteti dunyoning TOP-1000 universitetlari qatoridan joy oldi.

2020-yildan boshlab mamlakatdagi barcha oliy o‘quv yurtlarida Yevropa standartlari asosida kredit-modul tizimi joriy etildi. Qo‘shma ta’lim dasturlari akademik almashinuv orqali talabalarga ikki davlat universitetlari diplomlarini olish imkoniyatini yaratdi.

Tizimda iste’dodli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash uchun 2021-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti granti joriy etildi. Grant bakalavriatga kirish imtihonlarida eng yuqori ball to‘plagan 200 nafar abituriyentga taqdim etiladi. Bundan tashqari, 2022-2023 o‘quv yilidan boshlab xorijiy universitetlar va respublikadagi nodavlat universitetlarda ta’lim olish uchun mingta grant ajratildi. Shu o‘quv yilidan boshlab, Oila va ayollar qo‘mitasi tavsiyasi bilan ish staji mavjud, ammo oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan xotin-qizlar uchun qo‘shimcha 2 mingta davlat granti taqdim qilindi. Bu yoshlarning ta’lim olish va professional rivojlanish istiqbollarini kengaytirishga, shuningdek, singillarimiz, qizlarimiz uchun yangi istiqbol va karera yo‘llarini ochishga xizmat qilmoqda.

O‘tgan yillarda oliy ta’lim muassasalariga bosqichli ravishda akademik va moliyaviy mustaqillikning berilishi yana bir yangi qadam bo‘ldi. Bu OTMga o‘quv rejalarini mustaqil tasdiqlash, yangi ta’lim yo‘nalishlari ochish va akademik mobillikni amalga oshirish imkoniyatini berdi. Natijada davlat ma’muriy boshqaruvi sezilarli darajada optimallashtirildi va OTMdagi innovatsion jarayonlar tezlashdi.

Darvoqe, ilmiy tadqiqotlarni tijoratlashtirish, fan, ta’lim va innovatsiyalarni uzviy bog‘lash hamda ta’lim sifati va samaradorligini oshirish maqsadida "Universitet 4.0" modeliga o‘tish ayni chog‘da izchil davom etmoqda.

TOP-300 universitetlar dasturlari darajasida

2024-yilda o‘quv dasturlarini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish maqsadida respublikadagi oliy ta’lim yo‘nalishlari 40 foizgacha maqbullashtirildi. 2023-yilda 1 ming 200 ta ta’lim dasturi dunyodagi TOP-300 oliygohlarining ta’lim dasturlariga muvofiqlashtirilgan edi. O‘tgan yili esa bu ko‘lam yana kengaytirilib, 2 mingdan ortiq ta’lim dasturi jahon miqyosidagi yetakchi oliygohlar standartlari darajasiga yetkazildi.

Ta’lim yo‘nalishlari soni qisqartirilishi  pirovardida mehnat bozoridagi ehtiyojlarga javob beradigan kadrlar tayyorlashni yanada samaraliroq qiladi. Shu bilan birga, global raqobat muhitida yoshlarning bilim darajasini oshirish uchun xalqaro tajriba va resurslardan keng foydalanish imkonini beradi.

Hozirda respublikamizda 183 ta bakalavriat ta’lim yo‘nalishi va 546 ta magistratura mutaxassisligi bo‘yicha malaka talablari joriy qilingan. Bunda talabalarning amaliy kompetensiyalari va kasbiy ko‘nikmalarini kuchaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu maqsadda kamida 15 haftalik uzluksiz malakaviy amaliyotlar yo‘lga qo‘yilmoqda. Bundan tashqari 35,6 ming nafar bitiruvchilarning diplom ishi himoyalari bevosita ishlab chiqarish korxonalarida tashkil etiladi.

OTM professor-o‘qituvchilari malakasini oshirish va o‘quv jarayonlariga xorijiy professorlarni jalb qilish masalasi ham juda muhim. Shu nuqtayi nazardan joriy yilda 5 ming 350 nafar professor-o‘qituvchi xorijda malaka oshirishi kutilmoqda. 3  ming 40 nafar xorijiy professor va o‘qituvchi oliy ta’lim muassasalarimizda o‘qitishga jalb etiladi.

Barchasi yoshlar uchun!

2024–2025 o‘quv yilida respublika davlat oliy ta’lim muassasalarida jami 1 million 167 ming nafardan ortiq talaba tahsil olmoqda.

Tahlillarga ko‘ra, hozirgi to‘lov-kontrakt summalari bitta talabani bir yillik o‘qitish xarajatlarining o‘rtacha 65,5 foizini qoplaydi. Yetishmayotgan mablag‘larni to‘ldirish uchun OTM tabaqalashtirilgan to‘lov-kontrakt asosida tushgan mablag‘lardan foydalanishni rejalashtirmoqda. Shuningdek, texnika, madaniyat, san’at va qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi aksariyat oliygohlarda to‘lov-kontrakt xarajatlarining bir qismiga davlat byudjeti mablag‘i yo‘naltirilmoqda.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, yurtimiz xotin-qizlarining oliy ma’lumotli bo‘lishi uchun qator sharoitlar yaratilib, ular uchun alohida kvotalar, shuningdek magistraturada o‘qishga sarflanadigan xarajatlar davlat tomonidan qoplanishi yo‘lga qo‘yildi. Joriy yildan boshlab esa yoshlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida kambag‘al oilalarning 3,5 ming nafarga yaqin farzandlariga qo‘shimcha grant ajratiladi. Bu grantlar shu paytgacha moliyaviy imkoniyati cheklangan yigit-qizlar uchun o‘z orzulariga yetishish yo‘lida juda katta madad bo‘ladi.  

Talabalarning ijtimoiy muhofazasini kafolatlash yuzasidan ham qilinayotgan ishlar e’tirofga loyiq. Jumladan, bugungi kunda 112 ta oliygohda jami 364 ta talabalar turar joylari mavjud bo‘lib, ularning umumiy sig‘imi 144 ming 458 o‘rinni tashkil etmoqda. Shu bilan birga  respublika miqyosida talabalar turar joylari infratuzilmasini yanada rivojlantirish maqsadida 2025 yilda 31 ming 382 o‘rinli 58 ta yangi turar joy barpo etish loyihalari amalga oshirilmoqda.

Talabalar turar joylarining zamonaviy maishiy texnikalar bilan jihozlangani, turli yo‘nalishdagi to‘garaklarning,  kutubxonalar, kompyuter xonalarining mavjudligi yoshlarimiz uchun yana bir qulaylikdir.

Raqamlashtirish va shaffoflik

Davlatimiz rahbari boshchiligida o‘tkazilgan taqdimotda oliy ta’limga qabul jarayonini takomillashtirishga qaratilgan muhim o‘zgarishlar ham muhokama etildi. Jumladan, “avval test, keyin tanlov” tamoyiliga o‘tish va davlat grantlarini talabalarning iqtidoriga asoslangan holda ajratish tizimi joriy etildi. Bu o‘zgarishlar iste’dodli yoshlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan strategik qadam, desak yanglishmaymiz.

Taqdimotda keltirilganidek, moliyaviy mustaqillik berilgan 40 ta oliy o‘quv yurtida "Registrator ofisi" tizimi joriy qilindi. Bu tizim dekanat va boshqa ma’muriy bo‘limlarda shtatlarni 20 foizga qisqartirib, 30 ta xizmat turini raqamlashtirish orqali ma’muriy jarayonlarni soddalashtirdi. Mazkur yangilik talabalarga hujjat topshirish, o‘quv  ishlariga oid ma’lumotlarni olish va boshqa xizmatlarni tezkor va qulay shaklda taqdim etish imkonini bermoqda.

Ushbu elektron tizim universitetlar o‘rtasida yagona hujjat aylanishini ta’minlayotir.Ta’lim jarayonlari to‘liq raqamlashtirilib, kontrakt, stipendiya to‘lovlari va yotoqxona ajratish jarayonlari elektron tizim orqali amalga oshirilayotgani nafaqat vaqtni tejash, balki moliyaviy shaffoflikni ta’minlashda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, 1 ming 12 ta shtat qisqartirilishi natijasida byudjetdan 25,4 milliard so‘m mablag‘ iqtisod qilindi.

Ayni paytda shunday ofislarni barcha OTMda tashkil etish va ta’lim, ilm-fan xizmatlarini qamrab olgan yagona raqamli tizimni joriy etish yuzasidan  zarur amaliy ishlarga kirishildi.

Dual ta’lim tizimi

Bugungi kunda talabalarning bilim va ko‘nikmalarini amaliyot bilan uyg‘unlashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Agar yoshlar ishlab chiqarish jarayoniga talabalik davridan yo‘naltirilmasa, diplom olganidan so‘ng o‘z ixtisosligi bo‘yicha ishlab ketolmasligi mumkin.

Amaliyot bilan uyg‘unlikni ta’minlash maqsadida dual ta’lim tizimi joriy qilindi. Hozirda 15 mingdan ortiq talaba 957 ta korxonada amaliyot o‘tamoqda. Ammo korxonalar tomonidan bunday tashabbuslarga qiziqish hali yetarli emas, bu esa oldimizdagi muammolar va ustuvor vazifalarni anglatadi. Shu sababli, dual ta’lim jarayonida ishtirok etayotgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun moliyaviy rag‘batlantirish tizimini joriy etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilmoqda. Ushbu chora-tadbirlar ishlab chiqarish bilan ta’lim o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirib, talabalarning professional malakasini oshirishga, ularni qo‘shimcha qiymatga ega mehnat bozoriga tayyorlashga xizmat qiladi.

Shuningdek, joriy yilda muhandislik yo‘nalishida talabalar, professor-o‘qituvchilar va amaliyotchilar uchun "Eng yaxshi g‘oya", "Eng yaxshi loyiha" va "Eng yaxshi ixtiro" respublika ko‘rik-tanlovi o‘tkaziladi.  Mazkur mega-tanlov yoshlarning ijodiy va innovatsion fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ularning faoliyatini rag‘batlantirish, mavjud muammolarga yechimlar topish, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarishga katta hissa qo‘shadi. Mazkur tanlov g‘oliblariga jami 9 ta elektromobil, xalqaro stajirovkalar va yirik pul mukofotlari taqdim etish ko‘zda tutilgani esa muhandis kadrlarni yetishtirish, ularning loyihalarini rivojlantirishga davlatimiz tomonidan alohida e’tibor berilayotganing yaqqol namunasidir. Bu sohaga bo‘lgan talab va rag‘bat yildan yilga oshib borayotganini shunday tanlovlar orqali namoyish etarkanmiz,  sohaga iqtidorli yoshlarning qiziqishini orttirishni maqsad qilganmiz.

***

So‘zimiz so‘ngida talabalarimizni intellektual salohiyati yuksak, xalqaro mehnat bozori talablariga javob beradigan, kreativ yondashuvlarga, innovatsion g‘oya va tashabbuslarga ega kadrlar qilib tayyorlash, ijtimoiy faolligini oshirish barobarida ularni milliy qadriyatlarimiz ruhida, fikri toza, korrupsiyaga toqatsiz qilib kamolga yetkazish masalasi ham ustuvor bo‘lib turganini ta’kidlamoqchiman.

         Yangi O‘zbekiston BMTning «Yoshlar – 2030» strategiyasini faol amalga oshirayotgan o‘nta mamlakatdan biri hisoblanadi. Shuning o‘ziyoq yoshlarga oid davlat siyosati zamonaviy va ilg‘or prinsiplar asosida hayotga tatbiq qilinayotganini ko‘rsatadi. Oliy ta’limdagi yangi o‘zgarishlar, erishilayotgan marralar – bari-bari taraqqiyotimizni jadallashtiruvchi kuch – yoshlar kelajagi, istiqboli uchun ekani bugun hammamiz ko‘rib, guvohi bo‘lib turgan ulkan haqiqatdir.

Qo‘ng‘irotboy ShARIPOV,

oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri.